Wanilia należy do rodziny storczykowatych (Orchidaceae). Chociaż w naturze występuje około 70 gatunków, najbardziej znana jest wanilia płaskolistna (Vanilla planifolia), rosnąca w wilgotnych i gorących lasach Ameryki Środkowej i południowo-wschodniego Meksyku.
Jest to pnącze o pędach długości 10-15 m, wspinające się po drzewach za pomocą powstających na pędach korzeni przybyszowych. Część z tych korzeni rośnie pionowo w dół, sięgając aż do podłoża. Z kątów liści wyrastają dość gęste grona niezbyt okazałych kwiatów, które otwierają się tylko na kilka godzin przed południem - w tym krótkim czasie powinny je zapylić kolibry lub podobne do pszczół owady z rodzaju Melipona. Nie zapylony kwiat odpada, jeśli natomiast doszło do zapylenia, to na pędzie pozostaje słupek, z którego formuje się owoc w postaci torebki. W ciągu 4 tygodni osiąga ona długość 16-20 cm, a przez następne 5-7 miesięcy dojrzewa. W końcu brunatnieje i pęka, a przez szczeliny wypadają drobniutkie liczne nasiona. Wewnątrz torebki znajduje się miękisz, a na jej powierzchni tworzy się szarawy nalot z waniliny - substancji zapachowej wanilii.
Indianie od pradawnych czasów wykorzystywali owoce wanilii, dodając je np. do napoju alkoholowego. Sekretu otrzymywania tej wonnej przyprawy strzegli starannie przed hiszpańskimi najeźdźcami. Wreszcie jednak tajemnica została odkryta i na przełomie XVI i XVII wieku założono w Hiszpanii pierwsze manufaktury czekolady waniliowej. Natomiast próby uprawiania wanilii poza granicami jej ojczyzny przez ponad 200 lat nie udawały się z tej prostej przyczyny, że zabrakło tam zwierząt zapylających jej kwiaty. Dopiero w pierwszej połowie XIX wieku zaczęto zapylać je ręcznie (za pomocą bambusowej pałeczki) i ten "wynalazek" umożliwił uprawę w innych krajach o ciepłym klimacie. Obecnie głównymi producentami wanilii są: Madagaskar, Wyspy Komory, Meksyk, Indonezja i Uganda.
Owoce zbiera się, gdy są żółtawe, bezwonne i jeszcze nie pękają, a więc niezupełnie dojrzałe, a następnie preparuje tak, aby uzyskały intensywny aromat. Najpierw polewa się je gorącą wodą lub poddaje działaniu pary wodnej, by zniszczyć grzyby chorobotwórcze i zapobiec kiełkowaniu nasion. Następnie torebki rozkłada się na wełnianych kocach w słonecznym miejscu. Co wieczór, gdy są silnie nagrzane, zwija się je razem z kocami i wkłada do szczelnych pojemników - tu następuje "pocenie się" torebek. Po 4 tygodniach takich zabiegów torebki miękną i przybierają ciemnobrązowe zabarwienie. Podczas tego procesu znajdujący się w owocu glikozyd wanilinowy rozkłada się na glukozę i wanilinę, która odkłada się na powierzchni owocu, a także w jego wnętrzu w postaci kryształków. Spreparowane w ten sposób torebki zawierają 3,2-3,7% waniliny. Na ich pełny, specyficzny aromat wpływa nie tylko obecność waniliny, lecz także olejek eteryczny o bogatym składzie - oto dlaczego syntetyczna wanilina nie zastąpi naturalnej przyprawy.
W handlu znajdują się całe laski wanilii, olejek waniliowy, a także cukier waniliowy, złożony z drobno mielonej wanilii i cukru (nie należy mylić go z cukrem wanilinowym, który jest mieszaniną cukru i sztucznej waniliny). Stosuje się je do przyprawiania ciast, likierów, lodów, kremów, czekolady i innych słodkości. W przemyśle perfumeryjnym i farmaceutycznym używa się innego gatuneku- wanilii wspaniałej (Vanilla pompona).
Wanilia urośnie w domu
Wanilia jest bardzo dekoracyjną rośliną i z powodzeniem nadaje się do uprawy w mieszkaniu, chociaż raczej nie zakwitnie. Trudno kupić ją w kwiaciarni, warto natomiast pytać o nią w punktach sprzedaży przy ogrodach botanicznych. W domu najlepiej będzie się czuła w szklarence albo w oknie kwiatowym, gdzie powietrze jest nasycone wilgocią. Można ją także ustawić przy ścianie; wanilia potrafi się wspinać, "przyklejając" do niej swoje korzenie. Roślinę umieszczamy w lekkim półcieniu lub w miejscu, do którego dociera dużo rozproszonego światła. Pamiętajmy, że lubi ciepło (latem 20-25°C, zimą 15-18°C). Uprawiamy ją w lekkim podłożu, bogatym w próchnicę (warto do niego dodać rozdrobnioną korę wierzby, robinii akacjowej bądź przekompostowane igły modrzewiowe).
Gdy wanilia intensywnie rośnie, podlewamy ją w taki sposób, by podłoże było stale lekko wilgotne (zraszamy również liście) i zasilamy 2-4 razy w miesiącu mieszanką nawozową dla storczyków. Od czerwca do sierpnia wanilia przestaje rosnąć; w tym czasie ograniczamy podlewanie.
Pnącze można rozmnożyć z dwuwęzłowych sadzonek pędowych, które wiosną umieszczamy w wilgotnym piasku.